Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодексининг 165-моддасида, Товламачилик, яъни жабрланувчи ёки унинг яқин кишиларига зўрлик ишлатиш, мулкка шикаст етказиш ёки уни нобуд қилиш ёхуд жабрланувчи учун сир сақланиши лозим бўлган маълумотларни ошкор қилиш билан қўрқитиб ўзгадан мулкни ёки мулкий ҳуқуқни топширишни, мулкий манфаатлар беришни ёхуд мулкий йўсиндаги ҳаракатлар содир этишни талаб қилиш ёхуд жабрланувчини ўз мулки ёки мулкка бўлган ҳуқуқини беришга мажбур қиладиган шароитга солиб қўйиш учун жавобгарлик белгиланган.
Товламачилик мулкка қарши ғаразли жиноятлардан бири ҳисобланади. Товламачиликнинг ижтимоий хавфлилик хусусияти унинг нафақат мулкчиликка, балки мулкчилик манфаатларининг мустақил шакли сифатида намоён бўлувчи бошқа (мажбурият юкловчи, мерос бўлиб ўтувчи, уй-жой каби) мулкий муносабатларга ҳам тажовуз қилишидан иборат.
Товламачилик кўп объектли жиноят ҳисобланади. Чунки унинг содир этилишида нафақат мулкчилик ҳуқуқига, бошқа шахсларнинг ашёвий ҳуқуқларига, балки ҳаётга, соғлиққа, шаънга, қадр-қимматга ва бошқаларга зарар етказиш хавфи ҳам мавжуд.
Товламачилик предметлари қуйидагилар:
— мол-мулк;
— мол-мулкка бўлган ҳуқуқ (товламачининг ёки бошқа айбдор деб кўрсатилган шахснинг қарзи борлигини тасдиқловчи тилхат, шартнома ёки бошқа ҳужжат, ёхуд муайян мулкий ҳуқуқлар товламачига ёки у кўрсатган шахсга ўтишига асос бўладиган бошқа ҳужжат);
— мулкий хусусиятга эга ҳаракатлар (ишни бажариш, хизматлар таклиф этиш ва товарни паст нархда ёхуд текинга бериш ва бошқалар);
— мулкий манфаатлар бериш (масалан, жабрланувчи учун олдиндан нохуш бўлган шартномани тузиш ва бошқалар).
Мол-мулкка бўлган ҳуқуқ — шахснинг ўзига тегишли мол-мулкка эгалик қилиш, ундан ўз хоҳишига кўра ҳамда ўз манфаатларини кўзлаб фойдаланиши ва уни тасарруф этиши, шунингдек, ўзининг мулкий ҳуқуқи ким томонидан бузилишидан қатъи назар, ўз мулкий ҳуқуқлари бузилишини бартараф этилишини талаб қилиш ҳуқуқидир.
Товламачиликни содир этаётиб айбдор мулкка бўлган ҳуқуқни талаб қилмай, ўзганинг мол-мулкидан фойдаланиш ёки уни тасарруф этиш ҳуқуқини талаб қилиши мумкин.
Жабрланувчи ёки унинг яқин кишиларига зўрлик ишлатиб, унинг мулкига шикаст етказиш ёки уни нобуд қилиш ёхуд жабрланувчи сир сақланишини хоҳлаган маълумотларни ошкор қилиш билан қўрқитиб ёхуд жабрланувчининг манфаатларига хавф соладиган шароитни яратиш йўли билан жабрланувчи шахсни унда турган (масалан, қарзга, кредитга олган, жиноят содир этиши натижасида вақтинча сақланиб турган ва ҳоказо) ўзининг мол-мулкини беришга мажбур этганида, у ўзганинг мулкини товламачилик йўли билан талон-торож қилганлик учун жиноий жавобгарликка тортилиши мумкин эмас. Бундай қилмиш, қонунда назарда тутилган аломатлар мавжуд бўлса, ўзбошимчалик деб
ҳисобланади. Қарздор ва қарз берувчи ўртасида фоизлар тўлаш бўйича олдиндан келишув бўлмаган бўлса, берилган қарз учун фоиз талаб қилиш товламачилик жинояти таркибини ташкил қилади.
Айбдор жабрланувчидан унинг тасарруфига ноқонуний йўл билан (жиноят содир этиш йўли билан ҳам) ўтган мулкни талаб қилганда ҳам унинг ҳаракатлари товламачилик сифатида квалификация қилиниши лозим.
Мулкий йўсиндаги ҳаракатлар деганда, ҳақ тўланадиган ҳар қандай ишларни бажариш ёки хизматлар кўрсатиш (иморатлар қуриш, уларни таъмирлаш, автомобилларни таъмирлаш, товар-моддий бойликларни ташиб бериш ва ҳоказо) тушунилади.
Мулкий манфаатлар деганда, жабрланувчининг ўз хизмат ваколатларига кўра у ёки бу шахсга унинг муҳтожлигига қараб ёхуд белгиланган қоидалар ёки норматив ҳужжатларга биноан тақдим этиш ҳуқуқига эга бўлган манфаатлар тушунилади. Жумладан, товар-моддий бойликларни навбатсиз ажратиш, қўшимча тўловларсиз товар олиш, ўз корхонасидаги бўш лавозимларга тайинлаш тушунилиши керак.
Объектив томондан товламачилик айбдорнинг мулкдордан била туриб, ғайриқонуний равишда ўзига ёки у кўрсатган шахсларга муайян мулкни, мулкка бўлган ҳуқуқни топширишни, мулкий манфаатлар беришни ёхуд улар фойдасига муайян мулкий йўсиндаги ҳаракатлар содир этишни талаб қилишда ифодаланади ва у ўз талабларини қуйидаги ҳаракатлар орқали амалга оширади:
— зўрлик ишлатиш билан қўрқитиш. Бунда қўрқитиш ўз ичига жабрланувчини ўлдириш, баданига шикаст етказиш, номусига тегиш ва бошқа турдаги ҳаракатларни содир этиш билан қўрқитишни қамраб олади;
— мулкка шикаст етказиш ёки уни нобуд қилиш билан қўрқитиш. Бунда мулк мулк ҳуқуқи ёки бошқа ашёвий ҳуқуқлар асосида жабрланувчига ёхуд унинг яқин кишиларига тегишли бўлиши мумкин;
— маълумотларни ошкор қилиш билан қўрқитиш. Бунда ушбу маълумотларни жабрланувчи ёки унинг яқин кишилари сир сақлашни хоҳлайдилар. Объектив томоннинг ушбу белгиси бўйича квалификация қилишда жабрланувчи ёки унинг яқинлари мазкур маълумотларни сир сақлашга ҳаракат қилаётганликларини (қилганликларини), уни ошкор этиш билан қўрқитиш эса айбдор томонидан бирон-бир мулкни эгаллаш учун фойдаланилаётганлигини (фойдаланганлигини) аниқлаш муҳим;
— жабрланувчини мулки ёки мулкка бўлган ҳуқуқини беришга мажбур қиладиган шароит яратиш.
Товламачининг талаблари оғзаки, телефон, факс, хат орқали ва бошқа шаклда бўлиши мумкин.
Талаб товламачининг жабрланувчидан мулкни ёки мулкдан ўз мулкидек фойдаланиш ҳуқуқини берувчи ҳужжатларни тақдим этишини таклиф қилишни англатади.
Талаблар пул олиш, ердан, дўкондан, автомобилдан фойдаланиш ҳуқуқини қўлга киритиш, товламачини шерик сифатида мунтазам дивидендлар ва бошқа мулкий манфаатлар олиши учун кооператив, корхона аъзолигига киритиб қўйишга қаратилган бўлиши мумкин.
Товламачиликни содир этишда зўрлик ишлатиш билан қўрқитиш деганда, уриш, зарба бериш, баданга енгил, ўртача оғир ва оғир шикаст етказиш билан қўрқитиш тушунилиши керак.
Товламачиликдаги қўрқитишга қуйидаги белгилар хос: биринчидан, ўз мазмунига кўра унда жабрланувчи ёки унинг яқин кишиларига зўрлик ишлатиш, мулкка шикаст етказиш ёки уни нобуд қилиш ёхуд улар сир сақлаш лозим деб топган маълумотларни ошкор қилиш нияти билдирилган бўлиши керак; иккинчидан, таҳдид реал, яъни агар жабрланувчи товламачининг талабларини бажармаса, таҳдид амалга оширилиши мумкинлигидан хавотир бўлиши лозим. Жиноят таркибининг мавжудлигини аниқлаш учун қўрқитишни ким амалга ошириши мумкинлиги: бевосита товламачининг ўзими ёки унинг иштирокчиларими, бу аҳамият касб этмайди. Қўрқитиш келажакда (дарҳол ёки талабни бажаришдан бош тортганлик учун) амалга оширилади деб қабул қилинади. Шунинг учун ҳам ушбу жиноятнинг таркиби учун айбдорнинг ҳақиқатдан ҳам ўз ниятини амалга оширмоқчи бўлган-бўлмаганлиги аҳамият касб этмайди.
Жабрланувчи томонидан қўрқитишнинг хусусияти ва жадаллиги қандай қабул қилинганлиги жиноятни квалификация қилишга таъсир кўрсатмаслиги лозим. Жадаллиги бир хил бўлган таҳдид, жабрланувчиларнинг руҳий ҳолати, тарбияси, феъл-атвори, жисмоний хусусиятларидаги фарқлар туфайли, улар томонидан турлича қабул қилинади. Жабрланувчи қандай қабул қилганлигидан қатъи назар, таҳдиднинг кучи ошмайди ва камаймайди, унинг ўзи қандай бўлса, шундайлигича қолаверади.
Товламачиликни квалификация қилиш учун таҳдиднинг
кимга — бевосита мулк эгасига ёки жабрланувчига яқин кишиларга
қаратилганлигининг аҳамияти йўқ. Бунда жабрланувчига яқин кишилар доираси жабрланувчининг фақат яқин қариндошлари билангина чегараланмайди, балки вужудга келган ҳаётий вазиятлар туфайли ҳаёт саломатлиги ва тинчлик-хотиржамлиги жабрланувчи учун қадрли бўлган бошқа шахсларни ҳам ўз ичига олиши лозим.
Мулкка шикаст етказиш деганда, мулкка зарар етказилиши туфайли, ашёнинг ўз сифатини йўқотиши, яъни ундан ўз вазифасига кўра фойдаланиш учун вақтинча ёки қисман яроқсиз бўлиб қолиши ва уни тиклашга муайян меҳнат ёки маблағ сарфланганидан кейин аввалги қимматига эга бўлиши тушунилади.
Мулкни нобуд қилиш деганда, уни қайта тиклаб бўлмайдиган ва ундан вазифасига кўра фойдаланиб бўлмайдиган ҳолатга келтирилганлиги тушунилади.
Шахс сир сақланишини хоҳлаётган маълумотлар деганда, ўзининг шахсий ҳаёти, иш фаолияти, яқин кишилари, қариндош-уруғлари ҳақидаги ва шу каби ҳар қандай ахборотлар тушунилиши керак. Ушбу маълумотлар қаторига шахсни ва унинг яқинларини шарманда қилиши ва унинг ошкор этилиши унга ва унинг яқинлари манфаатларига зарар етказиши мумкин бўлган маълумотлар (жабрланувчи ҳаётидаги шарманд қилувчи маълумотлар, тижорат сири) киради. Бунда шарманда қилувчи маълумотлар деб, уларнинг рост ёки ёлғонлигидан қатъи назар, жабрланувчи томонидан унинг шаън ва қадр-қимматини таҳқирловчи сифатида қабул қилинадиган маълумотларга айтилади.
Маълумотларнинг шарманда қилувчи сифатида баҳоланиши, фақатгина уларнинг шундай маълумот сифатида жабрланувчи ва унинг яқинлари томонидан қабул қилинишига боғлиқ. Шахснинг
маълумотларни сир сақлашни хоҳлаган ёки хоҳламаганлиги ҳар бир алоҳида ҳолда суд томонидан ҳал этилади. Суд буни шантаж жабрланувчининг иродасига таъсир қилган ёки қилмаганлигига қараб аниқлайди. Агар жабрланувчи маълумотлар ошкор қилинишидан қўрқиб товламачининг талабларини бажарган бўлса, демак, жабрланувчи ушбу маълумотларнинг сир сақланишини хоҳлаган.
Маълумотларни ошкор қилиш деганда, жабрланувчининг фикрича, ошкор қилиниши номақбул бўлган (масалан, фарзандликка олиш, касаллик, судланганлик тўғрисидаги ва ҳоказо) ахборотларни бошқа шахсларга маълум қилиш тушунилади. Айбдор шахс маълумотларни оғзаки, хат, телефон, факс орқали ва бошқа тарзда ошкор қилиши мумкин.
Жабрланувчини ўз мулки ёки мулкка бўлган ҳуқуқини беришга мажбур қиладиган шароитга солиб қўйиш деганда, айбдорнинг
жабрланувчи ва унинг яқинлари учун ҳар қандай объектив хавфли шароит яратиши тушунилиб, унга товламачи чек қўйиши мумкинлигини ёки маълум бир ҳақ эвазига йўқ қилиши мумкинлигини таклиф қилади. Тадбиркордан иншоотни “қўриқлаш” учун пул тўлашни талаб этиш ёки маҳсулотларни “сотиш”га ёрдам берганлик учун пул талаб қилиш ҳам товламачилик жинояти белгиси ҳисобланади.
Товламачилик ўзганинг мулкини ёки мулкка бўлган ҳуқуқини топшириш, мулкий манфаатлар бериш ёхуд мулкий йўсиндаги ҳаракатларни содир этишни талаб қилинган пайтдан эътиборан тугалланган ҳисобланади. Бунда ушбу талабларнинг бажарилганлиги аҳамият касб этмайди.
Агар айбдор ўз таҳдидини амалга ошириш пайтида ўзганинг мулкини нобуд қилган ёки унга шикаст етказган бўлса, унинг қилмиши жиноятлар мажмуи бўйича квалификация қилинади. Товламачиликни содир этиш пайтида жабрланувчи қасддан ўлдирилган бўлса, қилмиш барча ҳолларда жиноятлар жами бўйича квалификация қилиниши керак. Бироқ агар одам ўлдириш товламачилик фактини яшириш мақсадида содир этилган бўлса, айбдорнинг ҳаракатлари товламачилик ва одам ўлдирганлик жинояти бўйича квалификация қилиниши лозим.
Субъектив томондан товламачилик тўғри қасд билан содир этилади. Бунда айбдор жабрланувчидан мол-мулкни ёки мулкка бўлган ҳуқуқни ўзига ёки бошқа шахсга беришни қўрқитиш билан талаб қилиши асосланмаганлигини ва ноқонунийлигини билади. Айбдор ғаразли мотивларга амал қилади ва ашёни ноқонуний равишда қўлга киритиш мақсадини кўзлайди.
Товламачилик жиноятнинг субъекти — 14 ёшга тўлган ҳар қандай ақли расо шахсдир.
Оғирлаштирувчи ҳолатларда содир этилган товламачилик такроран ёки хавфли рецидивист томонидан товламачилик содир этилиши, жиноят кўп миқдорда содир этилиши, қилмишнинг бир гуруҳ шахслар томонидан олдиндан тил бириктириб содир этилиши.
Шуни назарда тутиш кераккки, босқинчилик ва талончиликда зўрлик ишлатиш билан қўрқитиш мулкни эгаллаб олиш ёки талон-торож қилинганидан сўнг уни ушлаб қолиш воситаси бўлиб хизмат қилса,
товламачиликда ушбу қўрқитиш жабрланувчининг иродасини сўндириш ва уни товламачининг талабларини бажаришга мажбур этиш воситаси бўлиб хизмат қилади.
Шуни ҳам назарда тутиш керакки, босқинчилик ва талончиликда ўзганинг мулкини эгаллаб олиш қўрқитиш билан бир вақтда содир бўлади, товламачиликда эса, айбдор жабрланувчининг мулкини келажакда қўлга киритади.
Судлар томонидан ҳам товламачилик жиноятчилгини олдини олиш борасида, жиноятнинг сабаблари ва унинг содир этилишига имкон берган шарт-шароитларни аниқлагандан кейин хусусий ажрим чиқариб, ҳуқуқ-тартибот идораларидан, фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органларидан, жамоат бирлашмаларидан, жамоалардан ёки мансабдор шахслардан ана шу сабаб ва шарт-шароитларни бартараф қилиш чораларини талаб қилиб келмоқда.
Ўз навбатида, жиноятнинг сабабларини ва унинг содир этилишига имкон берган шарт-шароитларни бартараф қилиш тўғрисидаги хусусий ажрим юборилган фуқароларни ўзини ўзи бошқариш органи зарур чораларни кўриб, кўрилган чоралар натижалари тўғрисида судни хабардор қилиб келмоқда. Бу билан Республикамиз фуқароларини ҳуқуқий онг ва ҳуқуқий маданиятини ошириб, жиноят содир этилишини олди олинмоқда.
Бу борада маҳалланинг ҳам катта хиссаси мавжуд, яъни маҳалла ҳар бир оила учун қайғурар экан, ушбу оиладаги муҳитни чуқур ўрганиб, соғлом оилани вужудга келтириш борасида тарбиявий ишлари олиб бормоғи лозим.
Шу сабабли ушбу маҳалланинг барча фуқаролари ўзларининг конституциявий ҳуқуқларини чуқур англашини, мустақил давлатимизнинг ёш авлодларини ҳуқуқий онгини оширишда қўлидан келганича ўз ёрдамини аямасдан кўмаклашиши лозим.
Жиноят ишлари бўйича
Шўрчи туман суди девонхона мудири З.Ш.Абдимуратов
